بازیافت زباله فرآیندی است که طی آن موادی که کارایی اولیه‌ی خود را از دست داده‌اند و به نوعی دیگر به همان شکل اولیه‌ی خود قابل استفاده نیستند را طی فرآیند بازیافت، بار دیگر قابل استفاده می‌کنیم. این فرآیندی است که انسان‌ها از طبیعت آموخته‌اند به همین دلیل پیشینه‌ای به قدمت نسل بشر دارد. با نگاهی جستجوگر که به طبیعت نگاه می‌کنیم متوجه می‌شویم هیچ چیزی نیست که بیهوده و دور ریختنی به حساب بیاید، هر چیزی هر چقدر کثیف، کهنه یا فرسوده، باز هم استفاده‌ی کاملاً خوب و کاملی دارد که در صورت نبودش جای خالی‌اش کاملاً حس می‌شود. مثلاً در گوشه‌ای از جنگل‌ها پرندگانی زندگی می‌کنند که فضله‌ی آن‌ها تأمین کننده‌ی غذای برخی گیاهان خاص همان منطقه است و نبود این پرندگان و فضله‌های کثیف‌شان، باعث ایجاد خلل در رشد این گیاهان می‌شود؛ علاوه بر این، این گیاهان می‌توانند دانه‌هایی تولید کنند که خوراک همین پرندگان را تأمین می‌کند و به این ترتیب، فضله‌ی حیوانی به شکلی کاملاً درست و به جا مورد استفاده قرار می‌گیرد و اصلاً چیزی کثیف یا بد که نبودنش بهتر از بودنش باشد به حساب نمی‌آید.
این نمونه الهام بخش استفاده از کود حیوانی برای استفاده‌های گوناگونی است که مخصوصاً در گذشته استفاده‌های فراوانی داشته است. برای مثال این کودها وارد فرآیند بازیافت زباله و تولید انرژی از آن می‌شده و برای گرم کردن کرسی یا روشن کردن چراغ گرد سوز مورد استفاده قرار می‌گرفته است. نمونه‌ی دیگر بازیافت زباله در گذشته که هم اکنون هم کاربرد زیادی دارد تبدیل زباله به کمپوست است که چند کارخانه‌ی تولید کمپوست در از سال ۱۳۴۸ در ایران به این منظور ساخته شده است.
با توجه به رشد جمعیت، افزایش تولید به واسطه‌ی رشد تکنولوژی و گسترش فرهنگ مصرف گرایی در جهان، میزان تولید زباله به شدت افزایش یافته است و باعث بروز مشکلات عمده‌ای شده است و از همین جهت بحث بازیافت زباله به بحثی اساسی در میان کشورهای جهان تبدیل شده است.
مقایسه‌ی تولید زباله در ایران و بازیافت آن با کشورهای پیشرفته‌ی جهان
اما این تعداد کارخانه‌ی بازیافت زباله اصلاً کفاف میزان تولید زباله در ایران را نمی‌دهد. از آنجا که متوسط سرانه‌ی تولید زباله در ایران حدود ۷۰۰ گرم تخمین زده شده که چیزی بیش از دو برابر میزان جهانی آن است که حدود ۳۰۰ گرم برای هر نفر است، نیاز کشور ما برای بازیافت زباله بسیار بیشتر از کشورهای پیشرفته است.
به خاطر اوضاع بی‌سر و سامان صنعت بازیافت در ایران، مخصوصاً در حوزه‌ی مدیریت پسماند آمار دقیقی از میزان استفاده و بازیافت زباله و ضایعات در ایران مشخص نیست، اما آمار حدودی ارائه شده نشان می‌دهد تنها حدود ۶٪ زباله‌ها بازیافت و ۱۰٪ آن‌ها به کمپوست تبدیل می‌شود که آماری بسیار پایین است و نشان می‌دهد بیش از ۸۰ درصد زباله‌ها یا همان طلای کثیف، بدون استفاده راهی لندفیل‌ها می‌شوند و به این ترتیب، علاوه بر بهره‌مند نشدن کشور از منافع طلای کثیف، آسیب‌های جدی زیادی به محیط زیست و جانوران وارد می‌شود.
بازیافت زباله در کشور آلمان و رشد ۵۰ درصدی آن
این در حالی است که درصد بازیافت زباله در کشورهای پیشرفته بسیار بالاتر است و نشان از اهمیت این موضوع دارد. مثلاً کشور آلمان چندین سال است که بیش از ۵۰ درصد زباله‌های خود را بازیافت می‌کند. این افزایش درصد علاوه بر کمک همگانی به خاطر وضع قوانین مناسبی در جهت کمک به بهبود روند بازیافت ضایعات نیز هست. به طوری که از سال ۱۹۹۰ همه‌ی تولید کنندگان بسته‌بندی‌ها در آلمان موظف به بازیافت محصولات خود شده‌اند، یا کسانی که حجم زیادی زباله تولید می‌کنند باید مالیات بیشتری بپردازند. اینگونه این کشور بازیافت زباله‌ی خود را از تنها ۳٪ در سال ۱۹۹۱ به چیزی حدود ۵۶٪ رسانده است که آمار چشمگیری است.
واردات ضایعات در چین برای کسب درآمد
ارزشمندی طلای کثیف یا همان ضایعات به حدی است که کشور چین ۳۰ سال است زباله وارد می‌کند و از آن پول در می‌آورد. تنها یک نمونه از ضایعاتی که کشور چین دست به بازیافت آن می‌زند ضایعات الکترونیکی برای استخراج طلا از آن‌ها است. این بازیافت ضایعات الکترونیکی در چین باعث شده این کشور چیزی حدود ۲۰ تن طلا از ضایعات الکترونیکی استخراج کند که چیزی حدود ۱۰٪ کل طلای استخراج شده در کشور آمریکا است. طلای کثیف واقعاً طلا است.
نمونه‌ی بازیافت ضایعات فلزی و سودآوری آن کشور آمریکا است که با پرداختن به صنعت بازیافت مس، توانسته کشورش را از واردات مس بی‌نیاز کند و به این ترتیب، کمک بزرگی به اقتصاد کشورش بکند.
از منظر حفظ محیط زیست و نیاز به روی آوردن به صنعت بازیافت برای کمک به آن، شرایط به قدری بحرانی است که بی‌توجهی به امر بازیافت می‌تواند خسارت‌های جبران ناپذیری در پی داشته باشد و این امر باعث شده بازیافت زباله در جهان امروز از اهمیت روز افزونی برخوردار شود.
بازیافت زباله در جهان امروز و اهمیت آن
کره‌ی زمین پس از انقلاب صنعتی و پیشرفت تکنولوژی وارد عصر تازه‌ای شد که منافع و آسیب‌های خاص خود را به همراه داشته است. برای مثال استفاده از تکنولوژی برای ساخت و تولید انواع دارو و تجهیزات پزشکی خدمت بی‌نظیری به جامعه‌ی انسانی به حساب می‌آید و میزان امید به زندگی را به طرز چشمگیری افزایش داده است. این در حالی است که در چند سده‌ی قبل، به دلیل پایین بودن سطح بهداشت، نبود امکانات و داروهای مناسب و بروز جنگ‌های پی در پی، ۲۸ سالگی که دوران جوانی در عصر کنونی به حساب می‌آید، انتهای امید به زندگی عمومی به حساب می‌آمده است.
اما از طرف دیگر این صنعتی شدن زندگی باعث بروز مشکلات و آسیب‌های بی‌سابقه‌ای شده است. با رشد صنعت میزان استخراج از منابع طبیعی به شدت افزایش یافته است. از طرفی رشد جمعیت باعث شده انواع ضایعات از جمله ضایعات پلاستیکی، ضایعات فلزی و ضایعات تخریب و بازسازی بسیار افزایش پیدا کند. این در حالی است که در گذشته به طور کلی چنین ضایعاتی اصلاً وجود نداشتند و این باعث شده محیط زیست کره‌ی زمین با بحران‌های تازه و جدی‌ای روبرو شود.
این آسیب‌های زیست محیطی به قدری جدی و بحرانی است که آمارها گاهی دروغ به نظر می‌رسند؛ برای مثال کره‌ی زمین با پدیده‌ای به نام انقراض هولوسن یا آنتروپوسین روبرو است. این انقراض که به انقراض ششم هم شهرت دارد بیان می‌کند که در حال حاضر چیزی حدود ۶۰٪ انواع گونه‌های جانوری از جمله باکتری‌ها، قارچ‌ها، گیاهان، آبزیان و پستانداران کره‌ی زمین منقرض شده‌اند. این آماری به شدت تکان دهنده است و نیاز به توجه هرچه بهتر و بیشتر همه‌ی انسان‌ها دارد.
در همین راستا بازیافت ضایعات نه تنها از نظر اقتصادی و سودآوری‌های فوق‌العاده‌ای که دارد، بلکه از نظر زیست محیطی بسیار مهم و حائز اهمیت است. به همین دلیل همانطور که در بالا هم اشاره شد، بسیاری از کشورها مانند کشور آلمان در سال‌های اخیر توجه ویژه‌ای به بازیافت زباله داشته‌اند و درصد بازیافت زباله‌ی کشورشان را نزدیک به ۲۰ برابر کرده‌اند.
نمونه‌هایی از بازیافت زباله در ایران و جهان
جدا از استفاده‌های مختلفی که انسان‌های اولیه از پوست حیوانات یا استخوان‌های آن‌ها در بیش از ۱۰ هزار سال پیش می‌کردند، در چهارصد سال پیش از میلاد مسیح (ع) در کشور یونان و شهر آتن انبارهایی برای انبار کردن زباله‌های شهری ساخته می‌شد که یکی از قدیمی‌ترین نمونه‌های توجه به زباله به حساب می‌آید. در ادامه می‌توانیم به گاری‌های حمل زباله در روم اشاره کنیم که به جمع آوری زباله‌ها از کنار خیابان می‌پرداختند و ماشین‌های حمل زباله نمونه‌های تازه‌ی همان گاری‌ها به حساب می‌آیند. اما استفاده از مواد بازیافتی برای تولید کاغذ در سال ۱۰۵ میلادی در چین، مورد جالب توجه‌تری در مورد بازیافت ضایعات است.
اما شاید عجیب‌ترین و هوشمندانه‌ترین فرآیند بازیافت زباله مربوط به ایران باشد که طی فرآیندی منحصر به فرد، بازیافت فاضلاب شهری سوخت لازم برای تولید انرژی در حمام شیخ بهایی اصفهان را تأمین می‌کرده است. این حمام که به خاطر شمع همیشه روشنش برای همه شناخته شده است، با استفاده از گازِ تولید شده در فاضلاب، سوخت لازم برای روشن ماندن شمعی را تأمین می‌کردند که مسئول گرم کردن آب کل حمام بوده است و به این ترتیب، تنها با به کارگیری درست از فاضلاب که پسماندی شهری به حساب می‌آید، حمامی بزرگی را به راه می‌انداختند، به طوری که به ماده‌ی سوختنی دیگری نیاز پیدا نکند.
تاریخچه‌ی صنعت بازیافت زباله در ایران
از نمونه‌های تازه‌تر بازیافت زباله در ایران می‌توان به کارخانه‌ی بازیافت کاغذ اشاره کرد که اولین کارخانه‌ی مدرنی است که صرفاً جهت بازیافت ضایعات کاغذی تأسیس شده است. این کارخانه که در سال ۱۳۱۳ در ایران تأسیس شد شروعی برای کار صنعت بازیافت در ایران به حساب می‌آید.
این روند با تأسیس کارخانه‌ی مقواسازی شرق تهران ادامه پیدا کرد، به صورتی که در ۱۳۳۶ سومین کارخانه‌ی بازیافت در ایران هم در کهریزک در جنوب تهران تأسیس شد.
اما همانطور که در بالا هم به آن پرداختیم، استفاده از کود حیوانی و انسانی قدمتی به اندازه‌ی عمر جوامع انسانی دارد که برگرفته از استفاده‌ی بهینه‌ی طبیعت از همه چیز است؛ اما استفاده‌ی صنعتی از این فرآیند در ایران با احداث کارخانه‌ی کمپوست در اصفهان آغاز شد که در سال ۱۳۴۸ صورت گرفت. کودهای حیوانی و گیاهی که استفاده‌های زیادی در صنعت کشاورزی دارند و از همین رو در سال ۱۳۵۱ هم کارخانه‌ی دیگری در تهران برای تولید کود گیاهی تأسیس شد. در سال‌های پس از آن کارخانه‌ی کمپوست اصفهان رفته رفته و با گسترش شهر اصفهان در محدوده‌ی شهر اصفهان قرار گرفت و به همین دلیل تعطیل شد. اما در سال ۱۳۶۸ کارخانه‌ی جدیدی در اصفهان تأسیس شد که هنوز هم از آن استفاده می‌شود.
از نمونه‌های دیگر کارخانه‌های بازیافت در ایران می‌توان به کارخانه‌ی زباله‌سوز آرادکوه در جنوب تهران اشاره کرد که هم اکنون فعال است و روزانه چیزی حدود ۲۰۰ تن ضایعات ریجکتی غیر قابل بازیافت را به ۷۲ مگاوات برق تبدیل می‌کند.
